KISWAHILI KIDATO CHA PILI

SCHOOLKWANZA||Emmanuel Mallya||

UUNDAJI WA MANENO

Uundaji wa maneno ni ujenzi au uzalishaji au utengenezaji wa maneno mapya. Uundaji wa maneno mapya husaidia kuongeza msamiati katika lugha ili kukidhi mahitaji ya mawasiliano. Uundaji wa maneno mapya husababishwa na mabadiliko ya kiuchumi, kisiasa na kiutamaduni na maendeleo ya kisayansi yanayotokea katika jamii. Kwa mfano tunayo maneno mapya, kama vile ufisadi, uwekezaji, ukeketaji, ujasiriamali na mengine mengi kutokana na mabadiliko ya kijamii.

Kutumia Uambishaji

Kubainisha Mofimu katika Maneno

Uambishaji wa maneno ni kitendo cha kupata maneno kwa kubandika Mofimu kwenye kiini cha neno, uambishaji kutokea kabla ya kiini cha neno au mzizi wa neno. Mfano kiini pig- unaweza kuunda maneno kama inapiga, anayepiga, mpigaji, amepigika nk.

Mofimu zinazobadilika kwenye kiini cha neno huitwa Viambishi.

Katika lugha ya Kiswahili viambishi hutokea kabla na baada ya kiini cha neno.

Mfano

Wanapendana = Wa-na-pendan-a kiini cha neno ni-pend-.

Mofimu zilizobadilisha baada ya kiini –an-na-a viambishi vinavyotokea kabla ya kiini cha neno huitwa viambisha awali au tangulizi. Viambisha vinavyotokea baada ya kiini cha neno huitwa viambishi tamati au fuatishi.

Mfano 1

Angalia mifano ifuatayo:

Neno	Viambisha Awali	Kiini	Viambisha Tamati
Unapendelea	u-na-	-penda-	el-e-a
Waliongozana	wa-li-	-ongoz-	an-a
Analima	a-na-	-lim-	-a
anayeiimbisha	a-na-ye	-imb-	-ish-a

Dhima za Mofimu

Baadhi ya dhima za uambishaji ni kama ifuatavyo:

1. Kuonyesha upatanisho wa usanifu maana ya maneno yanayozalishwa kutofautiana katika msingi wa kusanifu tu, lakini uhusiano wa maneno hayo hutokana na kiini au mzizi wake uleule.Mfano;Fundisha kiini chake ni fund. Unaweza kuzalisha maneno mengine kwa kutumia mzizi/kiini kilichopo kama vile fundishana, mafundisho, mfundishaji, fundishwa, fundishana.
2. Uambishaji huonyesha nafsi
3. Uambashaji huonyesha njeo (muda)
4. Uambishaji huonyesha urejeshi
5. Uambishaji huonyesha ukanushi
6. Uambishaji huonyesha hali mbalimbali za kitenzi

Vitenzi vikiambishwa huweza kujenga/kuunda/kuzalisha vitenzi vingine au nomino.

Mfano 2

Mfano

Vitenzi	Kiini	Nomino	Vitenzi
Cheza	-chez-	Mchezaji, mchezo	wanacheza/atamchezea
Piga	-pig-	Mpigaji, Mpiganaji	watanipiga, aliyempiga/wanaompiga

Uambishaji hutumika kuzalisha viwakilishi na vielezi.

Neno (Kiwakilishi)	Kiini	Kielezi
Huyu, Huyo	Hu	Humu, humo
Wangu, wako, wake	wa
Hii, hizo, hiki	hi

Viambishi awali vina dhima ya kudokeza nafsi, njia, idadi urejeshi na ukanushi.Mfano: Hawakulima

• Ha-, kiambishi cha ukanushi
• Ku-, kiambishi njeo/wakati

Viambishi tamati vina dhima mbalimbali hudokeza hali ya utendekaji, ukamilishaji au kimalizio cha neno na kauli za matendo kama vile kutendwa, kutendewa,kutendeka nk.

Dhima:Ukanusho, kutendeana, agizo na mtendwa, ukamilisho, usababishi.

Mfano 3

Mfano

Neno	Viambishi Tamati
Anapiga	-a
Wanapigana	-an
Asipigwe	-w
Amempigisha	-ish-

Viambishi tamati vina dhima ya kutambulishwa mapema/nomino zilizoundwa kutokana na vitenzi.

Neno	Kiini	Viambishi Tamati
Piga	pig-	-o
Mchezo	chez-	-o
Mtembezi	tembe-	-z-i
Mfiwa	-fi-	-us-a

Kutumia Uambishaji

Kubainisha Mofimu katika Maneno

Uambishaji wa maneno ni kitendo cha kupata maneno kwa kubandika Mofimu kwenye kiini cha neno, uambishaji kutokea kabla ya kiini cha neno au mzizi wa neno. Mfano kiini pig- unaweza kuunda maneno kama inapiga, anayepiga, mpigaji, amepigika nk.

Mofimu zinazobadilika kwenye kiini cha neno huitwa Viambishi.

Katika lugha ya Kiswahili viambishi hutokea kabla na baada ya kiini cha neno.

Mfano

Wanapendana = Wa-na-pendan-a kiini cha neno ni-pend-.

Mofimu zilizobadilisha baada ya kiini –an-na-a viambishi vinavyotokea kabla ya kiini cha neno huitwa viambisha awali au tangulizi. Viambisha vinavyotokea baada ya kiini cha neno huitwa viambishi tamati au fuatishi.

Mfano 1

Angalia mifano ifuatayo:

Neno	Viambisha Awali	Kiini	Viambisha Tamati
Unapendelea	u-na-	-penda-	el-e-a
Waliongozana	wa-li-	-ongoz-	an-a
Analima	a-na-	-lim-	-a
anayeiimbisha	a-na-ye	-imb-	-ish-a

Dhima za Mofimu

Baadhi ya dhima za uambishaji ni kama ifuatavyo:

1. Kuonyesha upatanisho wa usanifu maana ya maneno yanayozalishwa kutofautiana katika msingi wa kusanifu tu, lakini uhusiano wa maneno hayo hutokana na kiini au mzizi wake uleule.Mfano;Fundisha kiini chake ni fund. Unaweza kuzalisha maneno mengine kwa kutumia mzizi/kiini kilichopo kama vile fundishana, mafundisho, mfundishaji, fundishwa, fundishana.
2. Uambishaji huonyesha nafsi
3. Uambashaji huonyesha njeo (muda)
4. Uambishaji huonyesha urejeshi
5. Uambishaji huonyesha ukanushi
6. Uambishaji huonyesha hali mbalimbali za kitenzi

Vitenzi vikiambishwa huweza kujenga/kuunda/kuzalisha vitenzi vingine au nomino.

Mfano 2

Mfano

Vitenzi	Kiini	Nomino	Vitenzi
Cheza	-chez-	Mchezaji, mchezo	wanacheza/atamchezea
Piga	-pig-	Mpigaji, Mpiganaji	watanipiga, aliyempiga/wanaompiga

Uambishaji hutumika kuzalisha viwakilishi na vielezi.

Neno (Kiwakilishi)	Kiini	Kielezi
Huyu, Huyo	Hu	Humu, humo
Wangu, wako, wake	wa
Hii, hizo, hiki	hi

Viambishi awali vina dhima ya kudokeza nafsi, njia, idadi urejeshi na ukanushi.Mfano: Hawakulima

• Ha-, kiambishi cha ukanushi
• Ku-, kiambishi njeo/wakati

Viambishi tamati vina dhima mbalimbali hudokeza hali ya utendekaji, ukamilishaji au kimalizio cha neno na kauli za matendo kama vile kutendwa, kutendewa,kutendeka nk.

Dhima:Ukanusho, kutendeana, agizo na mtendwa, ukamilisho, usababishi.

Mfano 3

Mfano

Neno	Viambishi Tamati
Anapiga	-a
Wanapigana	-an
Asipigwe	-w
Amempigisha	-ish-

Viambishi tamati vina dhima ya kutambulishwa mapema/nomino zilizoundwa kutokana na vitenzi.

Neno	Kiini	Viambishi Tamati
Piga	pig-	-o
Mchezo	chez-	-o
Mtembezi	tembe-	-z-i
Mfiwa	-fi-	-us-a